جرس فریاد می دارد . . .

  • مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هر دم جرس فریاد می دارد که بربندید محمل ها

وقتی که جرس و زنگ کاروان هر لحظه و هر دم اعلام می کند که بار و بندیل و اسباب واثاث خود را بردارید که وقت رفتن از اینجا و از این منزل و گذشتن است ، دیگر چه راحتی و خوشی و عشرتی در منزل معشوق و در کنار او خواهم داشت .

نخستین کلمه ای که با آن سروکار داریم منزل است . منزل به معنای محل نزول است و در قدیم در مسیر کاروانها منزلگاههایی را می ساختند تا کاروانها در آنجا چند روزی یا ساعتی استراحت کنند ( همان کاروانسراها ) البته که این منزلها محل سکونت و استقرار دائم نبودند و در واقع محل گذر و عبور بودند .

کلمه ی بعدی که باید درباره آن توضیح بدیم عیش هست . خود کلمه عیش به معنای زندگی یا زندگی کردن هست که در فارسی اصطلاحا و معمولا به معنای خوشی و خوشگذرانی و عشرت معنا می شود . مثلا حافظ می گوید :

هنگام تنگدستی در عیش کوش و مستی

یا :

خوشتر زعیش و صحبت و باغ و بهار چیست

و :

شراب و عیش نهان چیست کار بی بنیاد

کلمه دیگر ، جرس ، زنگ کاروان ، زنگ نسبتا بزرگی بوده که کاروانها آن رابه صدا در می آوردند تا همه با هم حرکت کنند . در گذشته معمولا چند کاروان با هم مسیر سفر رو طی می کردند تا بتوانند در بیابان در برابر حمله حرامیان و راهزنان به یکدیگر کمک کنند و با به صدا درآوردن آن همه کاروانها با هم شروع به حرکت می کردند .

نکته قابل توجه در این بیت این هست که تم و موضوع بیت یکی از پرکاربردترین موضوعاتی است که نه تنها در ادبیات فارسی به آن پرداخته شده بلکه از موضوعات پرتکرار در دیوان حافظ است . اشاره به ناپایداری عمر و ناایمنی وضع انسان و گذرا بودن خوشی و اینکه دنیا محل توقف نیست و خوشی و خرمی کوتاه است و هر لحظه هراس مرگ و اتمام وقت هست و اینکه زندگی انسان مفهومی کاروان آسا دارد .

اما چند نکته جالب توجه دیگر دراین بیت که دقت در آنها خالی از لطف نیست :

یکی تصویری است که از منزل معشوق ( جانان ) می دهد که گویی در بیابانی است که محل گذر تمام ابنای بشر است و همه انسانها فی نفسه توانایی و استعداد دیدار با معشوق خود را دارند .

نکته دیگر عبارت ( هر دم ) است . دم به یک معنا به معنای لحظه و آن است و در معنایی دیگر نفس کشیدن و دم و باز دم از آن اراده می شود . حافظ با تشخّصی ( جاندارانگاری) که به جرس داده گویی انسانی است که با هر دم و باز دم خود به کاروانیان فریاد می زند که بار و اثاث خود را بردارید که وقت رفتن و گذشتن است و فرصت به اتمام رسیده است .

شاید در نگاه اول مفهوم این بیت در بیان گذرایی و ناپایداری جهان و عمر کوتاه انسان در بهره مندی از خوشی ها و عشرتهای دنیا باشد و شاعر به مخاطب یادآور می شود که در کنار معشوق آسایش و خوشی دائمی نخواهد داشت و هر لحظه ممکن است زنگ رحیل را به صدا درآورند و گاه بیگاه شود و مرگ انسان را به کام ناکامی ببرد . اما اگر از زاویه ای دیگر نگاه کنیم و در فضایی عرفانی متن را بررسی کنیم به جنبه های زیبایی شناسانه بیشتر و مفاهیم و مضامین عمیق و ژرفی می رسیم .

خب بعد از این توضیحات کوتاه بیایید با رویکردی عرفانی هم به این بیت نگاه کنیم تا به لایه های زیبایی شناسانه دیگری دست پیدا کنیم .

در بیت قبل در بیان مفهوم باد صبا گفتیم که در لحظات و آناتی ، اشارات و نفحاتی از جانب حضرت حق بر دل عارف وارد می شود که چون دائمی و با ثبات نیستند به آنها حال گفته می شود . در مناسبت با این مفهوم در بیت سوم حافظ با منزلگاه کاروان ها مضمون سازی می کند و به موقتی بودن و گذرا بودن نفحات رحمانی اشاره می کند . عبارت ( هر دم ) هم به همین مفهوم گذرا بودن و لحظه ای بودن اشاره دارد و اینکه هر لحظه این موهبت و روشنی دل خواهد گذشت . از جرس در ادبیات عرفانی به خطاب قهرآمیز معشوق تعبیر شده ، لذا هر لحظه خوف این هست که با قهر معشوق این نفحات و رایحه های خوش الهی از سالک دریغ شود . عیش نیز در منظومه واژگانی عرفانی اشاره به حضور دائم و تمام معنای معشوق در دل سالک دارد .

سالک از این وجه که انسان است هر لحظه یا در بوته آزمایش است یا در شیب لغزش که رد شدن از یکی یا گرفتار شدن در دام دیگری ، هرکدام از اینها می تواند موجبات قهر الهی را به همراه داشته باشد و این عیش یا همان دوام حضور الطاف الهی را از جان سالک دور خواهد کرد .

ارتباط معنایی و مضمونی که در این بین اتفاق افتاده بسیار قابل توجه است ، منزل در این بیت در واقع همان باد صباست که در بیت قبل به آن اشاره شد ، نسیمی که در لحظه و هر دم به دل سالک می وزد اما گذراست ، ماندگاری و ثبات ندارد ، منزل جایگاه موقت کاروان انسانی در بیابان وجود است که گاه به گاه و دم به دم امن و عیشی در آن نصیب سالک می شود . واژه دم از یک سو در معنای لحظه با مفهومی که از منزل در مفاهیم عرفانی گفته شد در ارتباط است و از طرف دیگر با توجه به تشخّصی ( جاندار انگاری ) که به جرس داده شده در معنای نفس زدن و دم و باز دم خلق معنا می کند .

این گونه ارتباطات معنایی در هم تنیده و مضامینی که با هم همپوشانی دارند در ابیات حافظ به وفور دیده می شود که البته یکی از ویژگی ها و مختصات سبکی حافظ به شمار می رود .

دوستان حافظ دنیای وسیعی است که گشت و گذار دقیق و از روی آگاهی در آن منجر به کشف لایه ها و ارتباطات زیبایی شناسانه عمیقی می شود که لذت ادبی را صد چندان می کند روابط درهم تنیده معنایی و مضمونی با چاشنی ایهام و استعاره دنیایی چند وجهی از هر بیت به مخاطب نشان می دهد

ادبیات را دوست داشته باشید و حافظ را بیشتر

 

رمز عبورتان را فراموش کرده‌اید؟

ثبت کلمه عبور خود را فراموش کرده‌اید؟ لطفا شماره همراه یا آدرس ایمیل خودتان را وارد کنید. شما به زودی یک ایمیل یا اس ام اس برای ایجاد کلمه عبور جدید، دریافت خواهید کرد.

بازگشت به بخش ورود

کد دریافتی را وارد نمایید.

بازگشت به بخش ورود

تغییر کلمه عبور

تغییر کلمه عبور

حساب کاربری من

سفارشات

مشاهده سفارش