آنچه یک شاعر باید بداند : مقدمات و ملزومات شاعری ، بازخوانی آزاد صفحاتی از المعجم فی معاییر الاشعار العجم اثر شمس قیس رازی 

 

 آنچه یک شاعر باید بداند : مقدمات و ملزومات شاعری ، بازخوانی آزاد صفحاتی از المعجم فی معاییر الاشعار العجم اثر شمس قیس رازی 

قطعا همه کسانی که در حوزه ادبیات کار کرده اند با شمس قیس و کتاب ارزشمند المعجم فی معاییر الاشعار العجم او آشنا هستند . کتابی که در سده هفتم نگاشته شده و مفصل ترین بحثها را در عروض و قافیه آورده است اندکی به بدیع و صنایع ادبی پرداخته و چند صفحه ای هم در نقد شعر و لوازم شاعری . کتاب را به ابوبکر بن سعد زنگی از شاهزادگان اتابک ....... تقدیم کرده و بسیار به کتاب حدائق السحر فی دقائق الشعر رشیدالدین وطواط نظر داشته است . نثر کتاب در مقدمه فنی و در متن ساده و مرسل اما سنجیده و فصیح و مستحکم است . از ویژگیهایش رعایت انصاف و بی طرفی و نیز مرعوب اسامی بزرگی چون خاقانی و انوری نشده و هم در بدایع و محسنات و هم در معایب از ایشان نمونه آورده است . 

اکنون ما اینجاییم تا به بازخوانی و مرور بخشهایی از آن فصلهایی که شمس قیس درباره شعر و شاعری آورده است بپردازیم . به قول صائب : یک عمر می توان سخن از زلف یار گفت / در بند آن مباش که مضمون نمانده است . از شعر و شاعری بسیار سخن گفته شده و هنوز هم می گویند و خواهند گفت ، اما همیشه سخن گفتن در این باب برای اهلش لطف و تری لذت بخشی دارد : یک قصّه بیش نیست غمِ عشق، وین عجب / کز هر زبان که می‌شنوم نامکرّر است 

اینکه کسی به نام شاعری چند کلمه را در مشت بگرداند و به صفحه سفید کاغذ بغلتاند و بگوید شعر گفته ام ، گزافه ای است که بسیار دیده می شود . شاعری دانشی و مقدماتی و ابزار و ملزوماتی را لازم دارد که شمس قیس به دقت و با جامعیت به آنها پرداخته است معیار سره از ناسره را به دست داده است و سارق شعر و خالق شعر را شناسانده است و در بیان زیبایی شناسانه شعر عذب و بایدها و ضروریات شاعری سخن گفته است . به قول امروزی ها : آنچه یک شاعر خوب باید بداند . 

وی واژه گزینی را امر مهمی در ساخت و پرداخت شعر می داند . استخدام کلمات صحیح و رسایی که معانی مرتبط با شعر دارند و به عبارت دیگر در دایره واژگانی موضوع می توانند حضور موثری داشته باشند ، بسیار اهمیت دارد . و ( ابیات مطبوع ) و ( شعر نیک ) زمانی تولید می شود که شاعر با حس کمالگرایی به استخدام عبارات و ابزارهای هنری بپردازد . 

اینکه کسی به نام شاعری چند کلمه را در مشت بگرداند و به صفحه سفید کاغذ بغلتاند و بگوید شعر گفته ام  گزافه ای است که بسیار دیده می شود

شاید بعضی بگویند من می توانم کلمات را از مثل تسبیح پشت سر هم بیاورم و به شعر تبدیل کنم . اما نظر این پیر خردمند شاعری چیز دیگری است . شمس قیس معتقد است برای شاعری مقدماتی لازم است که یکی از آنها آشنایی با انواع ترکیبات در زبان ، چه ترکیبات صحیح و چه غلط و نیز افزایش محدوده واژگانی محفوظات است تا تنوع واژه گزینی در شعر هم دست شاعر را در استخدام واژه ها باز بگذارد و هم به توّسع معنا و مضمون کمک کند . همچنین شاعر باید با سبک شخصی شاعران بزرگ و استادان کلام و شیوه ساخت توصیفات و ساختار تشبیهات و استعاره ها و کنایه های آنها آشنایی تمام و کمال داشته باشد . 

نکته دیگری که در این کتاب بدان اشاره شده است این است که شاعر باید تا حدودی هم سواد فلسفی و حکمی خود را افزایش دهد و هم با فرهنگ عامه و ضرب المثلها و آنچه که بر زبان و گفتار مردم عادی جاری و ساری است ، آشنایی داشته باشد . تاریخ بداند و نسبت به وضعیت سیاسی اجتماعی موجود آگاه باشد . از چالشها و مباحث روز اجتماعش مطلع و درک درستی از آسیبها و نقاط ضعف و قوت جامعه و رهبران و خواص سیاسی را مدنظر داشته باشد . 

شاعر باید ساختمان صحیح شعر را درک کند ؛ و نقطه شروع و بیت آغازین و اوج و پایانبندی را رعایت کند . همچنین باید با تناسب در لفظ و معنی ، از انتخاب مجاز و استعاره و ایهام و کنایه های دور از ذهن و تکرار بیش از حد آرایه های لفظی و تغییراتی که مخلّ نحو زبان است خودداری کند و خلاصه اینکه مراقب افراط و تفریط در زبان و لفظ و معنی باشد . 

شاعر باید اندکی فلسفه و حکمت بداند ، فرهنگ عامه را بشناسد ، با سیاست و چالش های اجتماعش آشنا باشد ، تاریخ بداند

خوبی شمس قیس این است که با کسی شوخی ندارد ، سخن سرایان بزرگ که هیچ ، چه برسد به کسی که تازه نیت شاعری به سرش زده ؛ می گوید پیش از اینکه شعر بنویسی - بعد از این همه که پیش از این گفت - ابتدا باید علم عروض و علم قافیه را بشناسی ، انواع بحرهای عروضی و ازاحیف اصلی و فرعی را  تشخیص دهی ، انواع و اجزای قافیه را از اصلی و معمولی بشناسی .

یکی دیگر از مقدماتی که پیش از شاعری باید فراگرفت این است که برای هر یک آرایه های ادبی لفظی و معنوی شواهد بسیار و نمونه های فراوان در خاطر داشته باشد و گزیده ای از زیبا ترین و بلیغ ترین اشعار دواوین استادان سخن سرا ، از غزل و قصیده گرفته تا ترکیب یند و قطعات را به حافظه بسپارد و ورد زبان کند و همیشه به مطالعه و تفکر و دقت در دقایق و محسنات آن بپردازد . صنایعی را که در لفظ و معنا در آنها بکار برده اند مد نظر داشته باشد با این کار تکنیک های مضمون سازی و تصویر پردازی شاعران بزرگ را فرا می گیرد و ملکه ذهن او خواهند شد و در دل و جانش رسوخ خواهند کرد ، پس اگر قریحه شاعری نیز داشته باشد این دو ویژگی در هم می آمیزند و با مجموع آنها سرایش شعر به او روی خواهد نمود و چون چشمه ای زلال که از رودهای بزرگ و جویهای عمیق پر آب گشته و معجونی خوش بوی که از رایحه زیباترین و خوشبوترین گلها و شکوفه ها به دست آمده است ، پدید می آید .

اما چگونه شروع به نوشتن کند ؟ و استارت کار را از کجا باید بزند ؟ شمس قیس می گوید برای این کار ابتدا باید مضامینی را که می خواهد در ابیات بیاورد یه صورت نثر در نظر بگیرد یا یادداشت کند ، وزن عروضی و کلماتی را که متناسب با آن موضوع و مضامین هستند را نیز انتخاب کند ، قوافی در خور و متناسب با فضای اثر را بر کاغذی بنویسد و آنها را که در آن وزن جا می گیرند انتخاب کند سپس بدون در نظر گرفتن سیاق سخن و موضوعات و مضامینی که در ذهن داشته شروع به نوشتن ( چرک نویس ) اثر کند و همچنان بگوید و بنویسد تا انتها و اگر قافیه ای را در بیتی بکار برده بود و سپس بیتی بهتر و زیباتر گفت ، از همان قافیه استفاده کند و بیت قبل را در صورت نیاز و سلیقه خود با قافیه ای دیگر در شعر اضافه کند . ابیات شعر که به اندازه کافی و حد معمول رسید و همه موضوعات و مضامین را استفاده کرد چندین بار مکررا آن را بخواند ، و بر اساس دانشهایی که پیش از این فرا گرفته به ویرایش و بازنویسی آن و نیز جابجایی ابیات بپردازد و هر بیت را در جای مناسب خود قرار دهد تا از نظر موضوع و مضمون سیر منطقی داشته و در معنی و مضمون نزدیک به هم بوده و گسست معنی در متن ایجاد نشود .

هر واژه علاوه بر اینکه دلالتی مستقیم به یک معنا دارد ، منظومه ای از دلالتهای معنایی دیگر را به واسطه قرابت های معنایی و حتا لفظی پیرامون خود ایجاد می کند و علاوه بر آن در فهم و درک معنا نیز همین اتفاق می افتد و کشف یک معنا ، منظومه ای از معانی مشترک و نزدیک به هم را در ذهن متبادر می کند ؛ لذا شاعر باید در انتخاب منظومه واژگانی و معنایی خود در شعر بسیار حساس و دقیق و حساب شده عمل کند ، چه بسا قرار دادن دو معنا نزدیک به هم معنای جدید را به مخاطب القا کند که اگر این قرابت و نزدیکی با معنایی دیگر اتفاق می افتاد درک مفهوم جدید دیگر را برای مخاطب ایجاد می کرد .

شمس قیس در این باره تشبیه بسیار زیبا و بجایی را بکار می برد و شاعر را به نقاش چیره دستی تشبیه میکند که در حال کشیدن دسته گلی با شاخ و برگهای فراوان است . در کادر نقاشی اش از هر طرف و گوشه ای شاخه گلی کشیده شده و بیرون زده است ، برای هر گل رنگی منحصر بفرد به آن گل در نظر می گیرد در استفاده از رنگهای تیره و روشن ، پر رنگ و کمرنگ ، جانب تناسب را نگه می دارد و اگر گلی باید رنگ سردتری نسبت به جایگاه خود در کادر داشته باشد از رنگ های گرم استفاده نمی کند و قس علیهذا . شاعر نیز با حسن تالیف و تناسب ترکیب به ارزش و اعتبار ساختار و فرم هنری اثر خود می افزاید و علاوه بر اینکه از واژه در مکان درست خود چه از نظر معنا و رسانندگی پیام ، از نظر جانمایی درست و دقیق در محور  همنشینی و جانشینی نیز حساسیت و وسواس به خرج می دهد . 

هر واژه علاوه بر اینکه دلالتی مستقیم به یک معنا دارد ، منظومه ای از دلالتهای معنایی دیگر را به واسطه قرابت های معنایی و حتا لفظی پیرامون خود ایجاد می کند

شاعر باید با شگردهای زیبایی شناسانه و پاگردهای بجا از یک معنی به معنی دیگر ورود کند.  شناخت درست و کافی از مخاطب هدف خود داشته باشد و با سلیقه و نیاز های او از یک طرف و حد و حدود آستانه تحریک پذیری هنری و ادبی او آشنا باشد . 

این چند پاراگراف برگردانی نسبتا آزاد و مختصری از چند صفحه ای است که شمس قیس به لوازمات و مقدمات شاعری پرداخته است ، که در همین مختصر نیز مطالب بسیار ارزشمند ، دقیق ، فنی و تخصصی و موشکافانه ای را مطرح کرده است که قطعا تا هنوز هم بکار شاعران جوان - البته در کار شاعری - خواهد آمد 

 

 

 

 

 

 

دیگر مقالات را در اینجا بخوانید :

 

 

چگونه انسان شعر را آفرید ؟

عرفان اسلامی و مسئله وحدت وجود

دو اصطلاح در عرفان نظری ابن عربی ،  حضرات خمس و اعیان ثابته ، جستارهایی کوتاه از زبان عارفان

مسئله و مفهوم ولایت و خاتمیت در عرفان اسلامی به روایت ابن عربی

جامعیت انسان کامل در عرفان اسلامی به روایت ابن عربی

 آنچه یک شاعر باید بداند : مقدمات و ملزومات شاعری ، بازخوانی آزاد صفحاتی از المعجم فی معاییر الاشعار العجم اثر شمس قیس رازی 

چگونه حافظ بخوانیم ( بخش اول :  مقدمه )

چگونه حافظ بخوانیم ( بخش دوم  )    آمیختگی غزل حافظ  در لطایف حکمی با نکات قرآنی  

چگونه حافظ بخوانیم (بخش سوم ) حافظ و فرهنگ و تمدن ایران باستان

چگونه حافظ بخوانیم (بخش چهارم ) شکست کلان روایتها در منشور ذهن و کلام حافظ 

چگونه حافظ بخوانیم (بخش پنجم ) همجوشی پارادکسیکال مضمون و محتوا در بافت کلام حافظ 

چگونه حافظ بخوانیم ( بخش ششم ) شعر حافظ منشوری است در حرکت دوار : برجستگی ایهام و کنایه : برجستگی ایهام و کنایه ، بازیگران اصلی خیالپردازیهای حافظانه)

 

 

 

رمز عبورتان را فراموش کرده‌اید؟

ثبت کلمه عبور خود را فراموش کرده‌اید؟ لطفا شماره همراه یا آدرس ایمیل خودتان را وارد کنید. شما به زودی یک ایمیل یا اس ام اس برای ایجاد کلمه عبور جدید، دریافت خواهید کرد.

بازگشت به بخش ورود

کد دریافتی را وارد نمایید.

بازگشت به بخش ورود

تغییر کلمه عبور

تغییر کلمه عبور

حساب کاربری من

سفارشات

مشاهده سفارش