عرفان اسلامی و مسئله وحدت وجود

عرفان اسلامی و مسئله وحدت وجود

هر واژه­ای بار معنایی خاص خود را دارد . کلمات در محدوده جغرافیای مفهومی خاص زندگی می­کنند و اگر چه گاه مشاهده می­شود واژگانی به قلمروهای مفهومی یکدیگر نزدیک می­شوند یا با هم دچار تزاحم می­شوند ، لکن باز هم استقلال جغرافیایی مفهوم خود را حفظ می­کنند .

دو اصطلاح عرفان و تصوف عموماً  همراه و همزمان به هم هستند و گاه یک مفهوم از آنها مستفاد می­شود . تصوف در باب تفعل مصدری است که از صوف به معنای پوشیدن و پشمینه پوشی گرفته شده ، چنانکه تقمّص نیز به معنای پیراهن پوشیدن است . اگر چه احتمالات دیگری نیز در این معنا داده­اند . همچون انتساب به اهل صفّه و نیز اهل صفا و صف ، و سوفیا در یونان که همگی قابل رد هستند .

اما اینکه نخستین بار چه کسی بدین لقب نامیده شد قول مشهور این است که ابوهاشم صوفی متوفای 150 قمری است . و برخی نیز این اصطلاح را حسن بصری متوفای 110 قمری رسانده­اند . اما آنچه مسلم است این اصطلاح از قرن دوم هجری در جامعه اسلامی رواج پیدا کرده و در کانون توجه اندیشمندان از فقیهان و متکلمان قرار گرفته است .

در معنای تصوف گفته­ اند روش و طریقه زاهدانه­ ای است بر اساس مبانی شرع و تزکیه نفس و اعراض از دنیا برای وصول به حق و سیر به طرف کمال است ، و عرفان مکتبی فکری و فلسفی متعالی و ژرف برای شناختن حق و شناخت حقایق امور و مشکلات و رموز علوم است نه به طریق فلاسفه و حکما بلکه از راه اشراق و کشف و شهود . در یک دسته­بندی کلی ، عرفان اسلامی به دو بخش عرفان عملی و نظری تقسیم می­شود . این تقسیمی است که عرفا خود بدان التفات داشته­اند و برای هر بخشی نامهای مختلفی بکار برده­اند ؛ چنانکه فناری از عرفان عملی به علم التصوف و السلوک و از عرفان نظری به علم الحقایق و المشاهده و المکاشفه تعبیر کرده است . وی همچنین بیانی از ابن عربی نقل می­کند که در آن عرفان عملی را علم منازل الاخره و عرفان نظری را علم الله نامیده است . گفتنی است اصطلاح عرفان نظری در مقابل عرفان عملی اصطلاحی برساخته در صد ساله اخیر است ، لیکن قیصری در شرح فصوص الحکم اصطلاح عرفان عملی مجرد را برای این علم بکار برده است و برخی از محققین نیز همین واژه عرفان عملی را بر واژه عرفان نظری ترجیح داده­اند . اگرچه در تعلیمات اسلامی و زندگی عملی رسول اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) جنبه­های الهام بخشی از یک سلسله معانی لطیف و دقیق عرفانی وجود داشته است که از نظر عملی بوجود آورنده نشاط روحانی و یک سلسله جوششها و جنبشهای عرفانی و معنوی بوده است . لکن چنانکه یاد شد در قرن اول هجری گروهی به نام عارف یا صوفی در میان مسلمین وجود نداشته است و نام صوفی در قرن دوم هجری پیدا شده است . نیز از روایاتی که در کتاب المعیشه کافی آمده در زمان امام صادق (ع) گروهی (سفیان ثوری و عده­ای دیگر را ) در همان زمان یعنی در نیمه اول قرن دوم به این نام صوفی - خوانده اند . اما در خصوص اصطلاح عارف نیز ظاهراً از سری سقطی متوفای 243 هجری کلماتی نقل شده است که نشان می­دهد در قرن سوم این اصطلاح رایج بوده است و برخی نیز استعمال این اصطلاح را به زمان سفیان ثوری می­رسانند

وحدت وجود

عرفان نظری نوعی جهان بینی محسوب می­شود که در کنار سایر حوزه­ های معرفتی قرار دارد ، که به بیان تفسیر و تبیین و تحلیل خود از هستی و انسان و رابطه متقابل آنها با هم می­پردازد که به آن جهان بینی عرفانی می­گویند . این جهان بینی بر پایه کشف و شهود استوار است و جنبه نظری آن شباهتی با فلسفه دارد .در این جهان بینی هستی ظاهری دارد و باطنی ، ظاهر آن آمیخته به کثرت و امواج وجود است و باطن آن وجود محض و مبرا از هر گونه کثرت است ، لذا انساننیز ظاهری و باطنی دارد . حواسی در ظاهر و حواسی در باطن ، با حواس ظاهری ظواهر و کثرات را در می­یابد و با حواس باطنی حقیقت محض و وجود مطلق را شهود می­کند .

پایه گذار این بینش عرفانی که آن  را به صورت یک علم نظری با بیانی متدولوژیک و بینشی هستی شناسانه درآورد و آن را به صورت یک علم و مکتب مستقل در مقابل فلسفه عرضه داشت و بر آن اثر گذاشت ، محی الدین ابن عربی پدر عرفان نظری اسلامی است . وی عرفان را انتظام بخشید و آن را به صورت یک مکتب فکری منسجم در آورد و یک بنیاد کامل فکری برای عرفان تنظیم نمود .

مهمترین موضوع و شاخصه اصلی آراء و نظریات وی مبحث وحدت وجود نام دارد . در منظومه فکری ابن عربی تمام مسائل و موضوعات ، حول محور وحدت وجود می­گردند . وحدت وجود در سرتاسر افکار و عقاید ابن عربی حاکم است . منشأ و سرچشمه تمام گفته­های او را می­بایست در نظریه وحدت وجود جستجو کرد . هر آنچه را که ابن عربی تفسیر می­کند مستند به همین اندیشه است .

نظریه وحدت وجود را به طور خلاصه چنین می توان توصیف کرد : حقیقت هستی به اعتبار ذات ، واحد و از جنبه اسماء و صفات کثیر است . کثرت اعتباری است و متعلق به اسم و صفت است . حقیقت هستی قدیم و ازلی است و تغییر نمی­کند . آنچه تغییر می­کند صرفاً صورتهای وجود تجلی یافته این حقیقت است . اگر به اعتبار ذات به این حقیقت نظر کنیم آن را حق می­بینیم و اگر به اعتبار مظاهر بنگریم آن را خلق خواهیم نامید . حقیقت مورد نظر عبارت از حق و خلق است ، عبارت از واحد و کثیر است ، عبارت از باطن و ظاهر ، عبارت از قدیم و حادث است ، عبارت از اول و آخر است و عبارت از تضادهای دیگر است . تضادهایی که در حقیقت وجود ندارند و مربوط به اعتباریات می­شوند .

لکن مساله وجود را می­توان مهمترین و بنیادی­ترین مساله در فلسفه عرفان محسوب کرد ، چنانکه نوع نگرش و رویکرد به دیگر مسایل تحت الشعاع توصیف و تعریف از این مساله قرار دارد . در عرفان بحث از وحدت وجود به عنوان یکی از آموزه­های اصلی آن و شاید اصلی­ترین آنها به شمار می­رود . از نظر ابن عربی وجود اصیل است و منشأ آثار و بالذات نافی عدم ، وجود واحد است به وحدت شخصی و مشروط به هیچ قیودی نیست حتی قید اطلاق . حقیقت وجود به این معنا عبارت است از وجود حق تعالی که وجود بسیط است . وجود صرف که وجود حق تعالی است دارای تجلیات و ظهوراتی است .

بر اثر ظهور و تجلی حق تعالی کثرت ایجاد می­شود ، و عالم و آدم هویدا می­گردند . با این بیان ، هم حق وجود دارد و هم خلق ، هم وحدت هست و هم کثرت ؛ البته با این تفاوت که حق قائم به ذات خود است و وجودش حقیقی است ، اما خلق قائم به غیر است و چیزی جز تجلی حق نیست . به یک معنا کثراتی که در عالم هست امور اعتباری محض نیست . چرا که اگر اینگونه می­بود . تمایز میان حق و خلق پیدا نمی­شد و اتحاد میان حق و خلق پدیدار می­گشت ، لذا کثرات عالم هستی از وجود واقعی برخوردارند ، اما موجوداتی که قائم به حق­اند و تجلی او به شمار می­روند ، به بیان دیگر اگر به هستی از نظر وحدت بنگریم حق است و اگر از جهت کثرت نگاه کنیم خلق است . حق به اعتبار ظهور و تجلی در صور اعیان خلق است اما به اعتبار احدیت ذاتی حق است و خلق نیست . حق تعالی در مرتبه ذات و احدیت از کثرت بری است و وحدت محض است اما در مرتبه ظهور و تجلی بر حسب مظاهر و اسماء و صفات کثیر است و خلق است .

وی تقریرات گوناگونی در این زمینه دارد . در فصّ هودی از فصوص الحکم با بیان رابطه انسان و خدا مطلب را به گونه دیگری مطرح کرده است . وی می­گوید اگر به انسان از جهت نقص و لوازم امکانی آن بنگریم باید بگوییم که وی خلق است ، و اگر به انسان از جهت اصل وجود و کمالات او نگاه کنیم که همه از خداست باید بگوییم که او حق است و اگر به هر دو اعتبار بنگریم باید بگوییم که هم حق است و هم خلق . وچنانچه انسان به سر منزل وادی حیرت رسد ، خود کمال معرفت است . چنانکه سر حلقه عارفان و مرکز دایره اهل کشف و شهود حضرت ختمی مرتبت (ص) فرمود : ربّ زدنی تحیّراً فیک ، و إن شئت قلت بالحیرة فی ذلک . چون عالم وجود چیزی جز تجلی حق نیست ، پس حق تعالی بر هر کسی به حسب استعدادات و مراتب وجودی وی تجلی می­کند . ابن عربی در فصّ یونسی در این خصوص می­گوید : فتنوع فی عین الناظر بحسب مزاج الناظر و یتنوع مزاج الناظر لتنوع التجلی و کل هذا سائغ فی الحقائق .

 

 

الجانب الغربی فی حل المشکلات ، محی الدین ابن عربی

فصوص الحکم ، محی الدین ابن عربی

انسان کامل به روایت ابن عربی ، حسن بادنج ، مجله اندیشه دینی

نمادگرایی در اندیشه ابن عربی ، ابراهیم مدکور  

تعلیقه بر نصوص ، فاضل تونی

المشاعر ، صدرالدین شیرازی  

عناصر و مولفه های عرفان نظری ، مهدی بابایی

مبانی عرفان و تصوف ، سید ضیاء الدین طباطبایی  

مصباح الهدایه ، عزالدین کاشانی

مصباح الانس ، شمس الدین فناری

 

 

 

 

 

دیگر مقالات در اینجا بخوانید 

 

 

 

چگونه انسان شعر را آفرید ؟

عرفان اسلامی و مسئله وحدت وجود

دو اصطلاح در عرفان نظری ابن عربی ،  حضرات خمس و اعیان ثابته ، جستارهایی کوتاه از زبان عارفان

مسئله و مفهوم ولایت و خاتمیت در عرفان اسلامی به روایت ابن عربی

جامعیت انسان کامل در عرفان اسلامی به روایت ابن عربی

 آنچه یک شاعر باید بداند : مقدمات و ملزومات شاعری ، بازخوانی آزاد صفحاتی از المعجم فی معاییر الاشعار العجم اثر شمس قیس رازی 

چگونه حافظ بخوانیم ( بخش اول :  مقدمه )

چگونه حافظ بخوانیم ( بخش دوم  )    آمیختگی غزل حافظ  در لطایف حکمی با نکات قرآنی  

چگونه حافظ بخوانیم (بخش سوم ) حافظ و فرهنگ و تمدن ایران باستان

چگونه حافظ بخوانیم (بخش چهارم ) شکست کلان روایتها در منشور ذهن و کلام حافظ 

چگونه حافظ بخوانیم (بخش پنجم ) همجوشی پارادکسیکال مضمون و محتوا در بافت کلام حافظ 

چگونه حافظ بخوانیم ( بخش ششم ) شعر حافظ منشوری است در حرکت دوار : برجستگی ایهام و کنایه : برجستگی ایهام و کنایه ، بازیگران اصلی خیالپردازیهای حافظانه)

رمز عبورتان را فراموش کرده‌اید؟

ثبت کلمه عبور خود را فراموش کرده‌اید؟ لطفا شماره همراه یا آدرس ایمیل خودتان را وارد کنید. شما به زودی یک ایمیل یا اس ام اس برای ایجاد کلمه عبور جدید، دریافت خواهید کرد.

بازگشت به بخش ورود

کد دریافتی را وارد نمایید.

بازگشت به بخش ورود

تغییر کلمه عبور

تغییر کلمه عبور

حساب کاربری من

سفارشات

مشاهده سفارش